Cùng với mắc khén, hạt dổi là một gia vị nổi tiếng của vùng núi Tây Bắc. Vì hương vị xá xị thơm dễ chịu của hạt dổi và số lượng có hạn nên giá hạt dổi có lúc lên đến 3-4 triệu trên một kg và được ví như vàng đen của núi rừng.

Đặt tính sinh học của cây dổi và hạt dổi

Theo V Q Nam, Tạp chí Sinh Học, 33 (4): 42-44, thì chi Dổi thuộc họ Mộc Lan (Magnoliacete) có khoảng 70 loài phân bố ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới Châu Á. Một số đặc điểm nổi bậc như: hoa và chồi hoa mọc ra từ nách lá, cuống nhụy dài, các lá noãn thường rời. Hiện chi Dổi tại Việt Nam có khoảng 21 loài.

Trong đó dổi ăn hạt có tên khoa học là Michelia tonkinensis A.Chev có phân bố từ Lào Cai đến các tỉnh Bắc Trung bộ và Tây Nguyên. Cây dổi là cây gỗ lớn thường xanh, cao 25-35m, đường kính khoảng 80-100cm, thân thẳng tròn điều, phân cành cao. (theo VASF)

Hạt dổi được thu hoạch vào tháng 8 đến tháng 10 ở các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên và từ tháng 9 đến thang 11 ở vùng núi phía Bắc. Hạt dổi tươi có màu đỏ, có dạng hình trứng khuyết, sau khi thu hoạch về hạt dổi được đem phơi nắng và sau đó chuyển thành màu đen sậm. Khoảng 3kg hạt tươi sau khi đem phơi khô chỉ còn lại 1kg. Người ta bảo quản hạt dổi trong lọ thủy tinh hoặc bao nilong kín để tránh giảm hương tự nhiên của chúng (Dân Trí).

Công dụng hạt dổi
Hạt dổi có thể làm gia vị hoặc làm thuốc. Hạt dổi ngâm rượu chữa trị các bệnh về đau khớp, thoái hóa cột sống, thoát vị đĩa đệm. Tuy nhiên với hương thơm xá xị đăc trưng dễ chịu khó tả của hạt dổi mà người ta chủ yếu dùng loại “vàng đen” này để làm gia vị cho một số món ăn đặc biệt là các món nướng.

Hạt dổi khô được đem rang nhẹ nhỏ lữa hoăc hơ lửa để đánh thức tinh dầu có sẵn trong chúng “thức dậy”. Sau đó dã mịn hạt dổi để làm nước chấm hoặc phối trộn vào các món chế biến như thịt gác bếp, lạp sườn hun khói, thịt hun khói, thịt nướng…
Cùng với mắc khén và các gia vị khác, hạt dổi kết hợp tạo thành chẩm chéo. Chẩm chéo là một loại nước chấm cổ truyền nổi tiếng của dân tộc Thái vùng Điện Biên và Tây Bắc. Chẩm chéo dùng chấm xôi, các món luộc và món nướng mà không có bất cứ nước chấm nào sánh bằng.

Chẩm chéo dùng chấm thịt luộc (Tiền Phong)
Hạt dổi phối trộn vào các món thịt gác bếp hun khói:
Thịt hun khói gác bếp
Thành phần không thể thiếu của hạt dổi trong món lạp sườn hun khói:
Lạp sườn hun khói với gia vị mắc khén hạt dổi
Cũng chính vì tính năng đặc biệt kể trên của hạt dổi mà vào những năm 2014 nhiều người đã bất chấp đốn trái phép 70 cây dổi cổ thụ ở rừng quốc gia Chư Yang Sin (Đắk Lắk) để lấy hạt bán cho thương lái (nguồn TTO). Hạt dổi cùng mắc khén đang và sẽ tiếp tục phổ biến hơn nữa đến vùng đồng bằng trong thời gian sắp tới.